Ο συνεχιζόμενος πόλεμος στην Ουκρανία επισκιάζει όλες τις άλλες διεθνείς εξελίξεις και καθημερινά γινόμαστε αποδέκτες αναλύσεων και επεξηγηματικών μοντέλων σχετικά με τις άμεσες αλλά και μεσοπρόθεσμες επιπτώσεις που ήδη έχει και πιθανόν να επιφέρει στη ροή της παγκόσμιας επικαιρότητας. Ενώ, λοιπόν, η προσοχή των πολλών, και δικαίως, είναι στραμμένη στα γεωπολιτικά αιτιατά και στην αναμόχλευση των συσχετισμών δυνάμεων οικουμενικώς, κάποιοι έχουν ήδη αρχίσει να ομιλούν γι’ αυτό που αν πάρει σοβαρές διαστάσεις, ενδέχεται, κατά τη γνώμη μου, όχι μόνο να αλλάξει καίρια αλλά ίσως και να ‘‘διαλύσει’’ τη διεθνή πραγματικότητα, τουλάχιστον έτσι όπως την ξέραμε και ερμηνεύαμε μέχρι σήμερα.
Ο παράγων που φαίνεται να είναι το ‘‘κλειδί’’ με το οποίο ενδέχεται να ‘‘ξεκλειδώσει’’ ίσως ένα από τα πιο κατακλυσμίαια σπιράλ εκρηκτικών εξελίξεων στη σύγχρονη παγκόσμια Ιστορία δεν είναι άλλος από αυτόν που ήδη σποραδικά μερικοί ψελλίζουν και λέγεται ‘‘επισιτιστική κρίση’’. Είναι μια κρίση που οφείλεται στο γεγονός ότι οι δύο εμπόλεμες χώρες, η Ρωσία και η Ουκρανία, παράγουν και εξάγουν το 1/3 της παγκόσμιας ποσότητας σιταριού και το ¼ των σιτηρών γενικά, δεδομένο που προκαλεί την αποκλειστική και καθολική εξάρτηση από αυτές, όσον αφορά το βασικότερο είδος της ανθρώπινης διατροφής, άλλων τουλάχιστον 50 χωρών του Πλανήτη (https://www.kathimerini.gr/economy/international/561770422/sima-kindynoy-gia-elleipseis-trofimon/).
Πριν από τη ρωσική εισβολή, σύμφωνα με τα στοιχεία του επισιτιστικού προγράμματος του ΟΗΕ (UN World Food Program) οι τιμές των προϊόντων διατροφής είχαν ανέλθει στο υψηλότερο όριο της τελευταίας 10ετίας, ο πόλεμος όμως ανέβασε ήδη κατά 40% τις υψηλές τιμές των σιτηρών και 16% αυτές του καλαμποκιού (https://www.csis.org/analysis/drought-hits-horn-africa). Αυτό το γεγονός, eo ipso, σφίγγει τη ‘‘μέγγενη’’ του ελλιπούς επισιτισμού πρώτα και πάνω από όλα στις περιοχές του Πλανήτη που έχουν αδύναμους ή υποτυπώδεις παραγωγικούς μηχανισμούς και σε χώρες με ασθενικές οικονομικές βάσεις.
Στην Αφρική, ειδικά, που οι αμιγείς ετήσιες εισαγωγές διατροφικών ειδών ανέρχονται σε 43 δισ. δολάρια (https://www.brookings.edu/blog/africa-in-focus/2022/03/24/the-urgency-and-benefits-of-climate-adaptation-for-africas-agriculture-and-food-security/), το πρόβλημα του στοιχειώδους επισιτισμού του πληθυσμού είναι βάσιμο να ειπωθεί ότι μπορεί να αποκτήσει κολοσσιαίες διαστάσεις. Δεν είναι, άλλωστε, διόλου τυχαίο το γεγονός ότι πρόσφατα ο David Beasley, επικεφαλής του άνω επισιτιστικού προγράμματος των Ηνωμένων Εθνών, προειδοποίησε τους Ευρωπαίους ηγέτες πως αν αφήσουν στη μοίρα τους τις φτωχές χώρες της Αφρικής, θα αντιμετωπίσουν την ‘‘κόλαση’’ ενός άνευ προηγουμένου παλιρροϊκού μεταναστευτικού κύματος από εκεί (https://www.politico.eu/article/world-food-programme-eu-fund-us-food-aid-ukraine-russia/).
Μετά τα παραπάνω, κρατώντας πάντα κατά νου ως σταθερή παράμετρο την επισιτιστική κρίση, θα παραθέσω καίρια και απολύτως σημαντικά αριθμητικά δεδομένα επί δύο διακριτών πεδίων, έτσι ώστε η συγκριτική ερμηνεία των μεγεθών και των ισορροπιών που αυτά δημιουργoύν αλλά και των κινδύνων που εγκολπώνουν να μας αποδώσει μια πιθανή συνολική εικόνα για το τι ενδέχεται να περιμένει η Ανθρωπότητα γενικά και επί το μερικότερο η Ευρώπη τις επόμενες δεκαετίες.
Το πρώτο πεδίο έχει να κάνει με τα επίπεδα φτώχειας και άρα τα τεράστια θέματα επιβίωσης μεγάλων τμημάτων του πληθυσμού της που ήδη έχει η Αφρική, θέματα που δραματικά θα επιδεινώσει έστω και μια παροδική έλλειψη βασικών διατροφικών προϊόντων. Στην Αφρική, λοιπόν, που μαστίζεται από την οικονομική μιζέρια, τους πολέμους (που είναι πολλές φορές και εμφύλιοι), τις δικτατορίες, τη διαφθορά, το υψηλό δημόσιο χρέος των περισσοτέρων κρατών της και τελικά την πείνα, βρίσκονται οι 9 φτωχότερες χώρες του Πλανήτη (https://www.kathimerini.gr/economy/international/870987/stin-afriki-oi-9-ftochoteres-chores-toy-kosmoy/), ήτοι το Νότιο Σουδάν, το Μαλάουι, το Μπουρούντι, η Κεντροαφρικανική Δημοκρατία, η Μαδαγασκάρη, ο Νίγηρας, η Μοζαμβίκη, η Γκάμπια και η Λιβερία.
Ενδεικτικά, στο Νότιο Σουδάν που έχει το χαμηλότερο κατά κεφαλήν εισόδημα στον Κόσμο, ο μέσος άνθρωπος εσοδεύει μόλις 245,90 δολάρια ανά έτος. Το 85% του πληθυσμού εκεί δεν έχει μισθό και σχεδόν το 60% ζει σε συνθήκες φτώχειας. Στο δε Μαλάουι, τα ¾ των κατοίκων της χώρας ζουν κάτω από διεθνές όριο της φτώχειας που ορίζεται στα 1,90 δολάρια την ημέρα (https://www.worldvision.org/sponsorship-news-stories/global-poverty-facts), ενώ ένας στους δέκα κατοίκους πάσχει από Aids και το προσδόκιμο ζωής του πληθυσμού είναι μόλις τα 47 έτη.
Οι αριθμοί του ‘‘World Poverty Clock’’ είναι μάλλον ‘‘λίγο’’ να πει κανείς ότι συγκλονίζουν. Στη Νιγηρία 70,67 εκατ. άνθρωποι ζουν σε συνθήκες ακραίας φτώχειας (extreme poverty), στη Λαϊκή Δημοκρατία του Κονγκό 67 εκατ., στη Μαδαγασκάρη 22 εκατ., στη Μοζαμβίκη 20 εκατ., στην Ανγκόλα 18,38 εκατ., στη Ν. Αφρική 16 εκατ., στη Ζάμπια 11,73 εκατ., στο Τσαντ 7,64 εκατ. Οι περισσότεροι από τα 650 εκατ. ανθρώπους στον Κόσμο που ζουν σε συνθήκες απώτατης φτώχειας (https://www.brookings.edu/blog/future-development/2020/10/21/the-impact-of-covid-19-on-global-extreme-poverty/) και από το 1 δισ. ανθρώπων επί γης που ζουν σε καταυλισμούς φτωχών (poverty hotspots), ζουν στην Αφρική (Over 1 billion people live in poverty hotspots (brookings.edu), όπου πολλοί βέβαια δεν είναι απλά πάμφτωχοι αλλά πεθαίνουν και από την πείνα (πχ το 2011, στη Σομαλία, σε μια οξεία κρίση πείνας, 250 χιλ. άνθρωποι έχασαν τη ζωής τους).
Το παραπάνω πρόβλημα οξύνουν άλλες δύο βασικές παράμετροι. Κατά πρώτον, η πανδημία του κορωνοϊού, σύμφωνα με τα στοιχεία του ‘‘International Food Policy Research Institute’’ θα επιφέρει αύξηση του αριθμού των ανθρώπων που διαβιώνουν σε καθεστώς φτώχειας στην Υποσαχάρια Αφρική κατά 15% σε αγροτικές περιοχές και 44% στις πόλεις (Humanitarian Aid in Sahelian Cities: Lessons for Long-Term Food Security | Center for Strategic and International Studies (csis.org).
Κατά δεύτερον, η κλιματική αλλαγή θα είναι η αιτία που μεταξύ του 2030 και του 2050 υπολογίζεται ότι 250.000 άνθρωποι θα χάσουν τη ζωή τους στην Αφρική (https://www.mercycorps.org/articles/climate-change-affects-poverty) και ενδέχεται να ‘‘οδηγήσει’’ 100 εκατ. ανθρώπους στην Ήπειρο σε συνθήκες ακραίας φτώχειας μέχρι το 2030. Σύμφωνα με στοιχεία του World Economic Forum, οι χρηματικές δαπάνες για να καταπολεμηθεί το φαινόμενο στην Αφρική το 2023 θα είναι 1,4 τρισ. δολάρια σε σχέση με τα 895 δισ. δολάρια του 2018 (Africa can play a leading role in the fight against climate change (brookings.edu). Ο δε Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας υπολογίζει ότι κάθε χρόνο οι ξηρασίες επηρεάζουν (υποβαθμίζουν) τη ζωή 55 εκατ. ανθρώπων (Drought (who.int). Ας μην ξεχνάμε άλλωστε ότι ήδη, κατά μέσον όρο, 25 εκατ. άνθρωποι στον Κόσμο εκτοπίζονται από τις εστίες τους και αναγκάζονται να μεταναστεύσουν λόγω συνεπειών κλιματολογικής προέλευσης.
Το ανησυχητικό είναι ότι, όπως μας ενημερώνει το παγκόσμιο επισιτιστικό πρόγραμμα του ΟΗΕ, αν η θερμοκρασία στον Πλανήτη αυξηθεί κατά 2ο C σε σχέση με τα προβιομηχανικά επίπεδα, τότε άλλα 189 εκατ. άνθρωποι θα ‘‘καταδικαστούν’’ σε πείνα (Climate action | World Food Programme (wfp.org). Αν δε αναρωτιέστε πού ζουν αυτοί οι άνθρωποι, απλά μάθετε ότι μέχρι το 2050 η Αφρική προβλέπεται να έχει απωλέσει, λόγω κλιματικής αλλαγής, το 30% των ήδη καλλιεργήσιμων εκτάσεων καλαμποκιού και το 60% των εκτάσεων όπου παράγονται φασόλια.
Η κατάσταση του αφρικανικού πληθυσμού, λοιπόν, εδώ και χρόνια είναι δυσοίωνη και δη δεν εμφανίζει προοπτικές άμεσης βελτίωσης. Το 80% των Αφρικανών, άλλωστε, απασχολείται σε χαμηλά αμειβόμενη ανεπίσημη (‘‘μαύρη’’) εργασία (ASPIRE: The Atlas of Social Protection Indicators of Resilience and Equity (worldbank.org) ενώ 8 στους 10 Αφρικανούς δεν καλύπτονται από κάποιο σύστημα κοινωνικής ασφάλισης και δεν λαμβάνουν σύνταξη ή κάποιο επίδομα (https://www.brookings.edu/blog/africa-in-focus/2019/12/12/show-me-the-money-how-do-we-finance-social-protection-for-the-future-of-work-in-africa/?utm_campaign=Brookings%20Brief&utm_source=hs_email&utm_medium=email&utm_content=80716121). Είναι δε αναμφισβήτητο γεγονός ότι 650 εκατ. άνθρωποι στην Αφρική ζουν χωρίς να έχουν στη διάθεσή τους ηλεκτρικό ρεύμα (https://www.weforum.org/agenda/2019/05/patchy-progress-on-electricity-access-casts-shadow-on-global-goal). Υπό αυτά τα δεδομένα, τα 282 εκατ. των ήδη υποσιτιζόμενων Αφρικανών αναμένεται να γίνουν 350 εκατ. το 2050!
Στο δεύτερο πεδίο εστιασμού, αυτό της πληθυσμιακής κατάστασης σε όλη την αφρικανική Ήπειρο, τα αριθμητικά στοιχεία είναι (κι αυτά) άκρως εντυπωσιακά! Ο πληθυσμός της Αφρικής, λοιπόν, αυξάνει ραγδαία. Έτσι, ενώ, κατά εκτιμήσεις, το 1900 ήταν 140 εκατ. άνθρωποι, το 2010 έφτασε το 1 δισ. Σύμφωνα δε με το μεσαίας κλίμακας σενάριο των Ηνωμένων Εθνών, το 2050, σε λιγότερο δηλαδή από 30 χρόνια από σήμερα, θα φτάσει τα 2,5 δισ., ενώ το 2100 προβλέπεται να είναι 4 δισ. Αυτό σημαίνει ότι ενώ σήμερα 1 στους 6 ανθρώπους του Πλανήτη είναι Αφρικανός, το 2100 θα είναι Αφρικανός ο 1 στους 3 (https://qz.com/africa/1099546/population-growth-africans-will-be-a-third-of-all-people-on-earth-by-2100/)! Η αύξηση αυτή είναι αποτέλεσμα του γεγονότος ότι κάθε θάνατος στην Αφρική ‘‘αναπληρώνεται’’ από 4 γεννήσεις. Με αυτόν τον τρόπο, η Αφρική θα γίνει, ξεπερνώντας την Κεντρική και Νότια Ασία, η πολυπληθέστερη περιοχή του Πλανήτη (ίδετε τα data του UN Population Division).
Χαρακτηριστικά, για να υπάρξει έστω μια αμυδρή ιδέα περί τίνος είδους πληθυσμιακή έκρηξη ομιλούμε, έστω τελούμενης σε συνθήκες υποσιτισμού και ακραίας φτώχειας σε ορισμένες χώρες της Ηπείρου, αναφέρω ότι η Νιγηρία που το 1990 είχε 95 εκατ. πληθυσμό, σήμερα (μόλις μετά από σχεδόν 30 χρόνια) έχει πληθυσμό 201 εκατ. και το 2050 (σχεδόν 30 χρόνια από σήμερα) θα έχει 400 εκατ. κατοίκους! Ο δε Νίγηρας, όμορη χώρα της Νιγηρίας, είναι η χώρα με το μεγαλύτερο ποσοστό γεννήσεων (birth rate) στον Κόσμο, καθώς κάθε γυναίκα εκεί φέρνει στη ζωή κατά μέσο όρο 7 παιδιά (ίδετε τα δεδομένα του UN Department of Economic and Social Affairs).
Η Αφρική, συνεπώς, πέρα από τα πολλά και άκρως σοβαρά προβλήματα που έχει, παράλληλα έχει και έναν παλλόμενο και συνεχώς αυξανόμενο με ραγδαίους ρυθμούς πληθυσμό. Φρονώ, ωστόσο, ότι το πιο καθοριστικό δεδομένο, όσον αφορά την πληθυσμιακή σύνθεση και εξέλιξή της, είναι το γεγονός ότι το 77% των κατοίκων της είναι ηλικίας κάτω των 35 ετών (όσοι ενδιαφέρεστε, μπορείτε να βλέπετε την εκπομπή της Deutsche Welle ‘‘The 77 percent’’, https://www.dw.com/en/the-77-percent/s-47689720). O δε μέσος όρος ηλικίας στην αφρικανική ήπειρο είναι τα 19 χρόνια (https://www.weforum.org/agenda/2020/01/the-children-s-continent/)!
Αντιστρόφως, ενώ η Ευρώπη το 1960 είχε το 12% του παγκόσμιου πληθυσμού, το 2070 προβλέπεται να έχει μόνο το 4%. O δε πληθυσμός σε εργάσιμη ηλικία στην Ευρώπη θα μειωθεί μέχρι το 2070 κατά 18% (http://www.aal-europe.eu/the-european-commission-launches-a-report-on-the-impact-of-the-demographic-change/).
Ακόμη χειρότερα, ο πληθυσμός της Ελλάδας συρρικνώθηκε το 2020 με τη μεγαλύτερη ταχύτητα που έχει καταγράψει η ΕΛ.ΣΤΑΤ. Τη χρονιά αυτή (2020) συμπληρώθηκε μια ολόκληρη δεκαετία με αρνητικό πληθυσμιακό ισοζύγιο, καθώς οι θάνατοι ξεπέρασαν τις γεννήσεις κατά 273.000, όσο δηλαδή ο πληθυσμός δύο ή και τριών μεσαίων ελληνικών πόλεων (https://www.kathimerini.gr/economy/561309769/meiothike-oso-pote-o-ellinikos-plithysmos-tin-perasmeni-chronia/). Το 2050 ο πληθυσμός της Ελλάδας υπολογίζεται πως θα είναι από 8,3 ως 10 εκατομμύρια, δηλαδή μειωμένος κατά 800.000 έως 2,5 εκατομμύρια σε σχέση με σήμερα. (https://www.capital.gr/epikairotita/3154975/erimi-xora-i-ellada-to-2050).
‘‘Χρειάστηκε’’, λοιπόν, ο πόλεμος στην Ουκρανία και τα επισιτιστικά ζητήματα που αυτός θέτει λόγω της δεσπόζουσας θέσης που οι εμπόλεμες χώρες κατέχουν στην παγκόσμια επισιτιστική και εφοδιαστική αλυσίδα, για να γίνουν γνωστά όλα τα παραπάνω(;) που εγώ τουλάχιστον τα βρίσκω συγκλονιστικά. Νομίζω, πως όχι.
Ο συγκεκριμένος πόλεμος, όμως, κρούει ‘‘κώδωνες’’ με ποικίλους (διεθνείς, γεωπολιτικούς και γεωοικονομικούς) ‘‘ήχους’’ και πολλαπλούς αποδέκτες. Γιατί, μετά από όλα τα παραπάνω, που βεβαίως τεκμηριωμένα προκύπτουν και από τη χρόνια δική μου έρευνα επί των συγκεκριμένων θεματικών πεδίων και αριθμητικών δεδομένων, υπάρχει έστω και ένας που αμφιβάλλει σοβαρά ότι αν δεν σχεδιαστεί τεχνοκρατικά, χρηματοδοτηθεί γενναία και υλοποιηθεί άμεσα από τους ισχυρούς του Πλανήτη ένα στιβαρό και επαρκές νέο ‘‘Marshall Plan’’ για την Αφρική, αν δεν καταπολεμηθούν ο υποσιτισμός, η ανεργία και οι συνέπειες της κλιματικής αλλαγής εκεί, αν δεν δοθούν προοπτικές και λόγοι ‘‘ύπαρξης και αγώνα’’ στο ‘‘77%’’ του αφρικανικού πληθυσμού, αν δεν δημιουργηθούν υποδομές, αναπτυχθούν οικονομικά projects και διαφανεί η ελπίδα της βιώσιμης ανάπτυξης, αν δεν περιοριστεί η διαφθορά και ο νεποτισμός με την προώθηση των στοιχειωδών αρχών δημοκρατικής διακυβέρνησης και σε πολλές αφρικανικές χώρες, αν δεν ενταχθεί η Ήπειρος στο παγκόσμιο σύστημα και στις τεχνολογίες της νέας εποχής, τότε οι μεταναστευτικές ροές της προηγούμενης δεκαετίας που δεχθήκαμε στην Ευρώπη θα μοιάζουν με ‘‘κυματάκια μέσα σε μπανιέρα’’ μπροστά στα παλιρροϊκά, ‘‘ωκεάνια’’ μεταναστευτικά μεγα-κύματα που ήδη ‘‘φουσκώνουν’’ γρήγορα και επικίνδυνα μόλις λίγες ώρες νότια μας;
ΧΡΗΣΤΟΣ ΓΚΟΥΓΚΟΥΡΕΛΑΣ
ΔΙΚΗΓΟΡΟΣ
LLM IN INTERNATIONAL COMMERCIAL LAW
LLM IN EUROPEAN LAW
Cer. LSE in Business, International
Relations and the political science
