Τα “Λείβηθρα” είναι η πατρίδα του Ορφέα. Βρίσκονται ανάμεσα στην παλαιά Λεπτοκαρυά και στη Σκοτίνα. Για πρώτη φορά τα “Λείβηθρα”, αναφέρονται (το 1788) σε χάρτη του Γάλλου χαρτογράφου, (Jean Denis Barbie du Bocage: La Thessalie, Paris – 1788). Επομένως μας είναι γνωστά πάνω από διακόσια τριάντα χρόνια. Η αρχαιολογική σκαπάνη τα εντόπισε (δυστυχώς) μόλις το έτος 1954. Ο αείμνηστος Κοτζιάς (έφορος αρχαιοτήτων Θεσσαλονίκης), ανακοίνωσε ότι επιτέλους «ανακάλυψε» τα αρχαία “Λείβηθρα”. Πρόκειται για μια αρχαία πόλη με ακρόπολη, που βρίσκεται στη θέση Κανάλια, ανάμεσα στην παλαιά Λεπτοκαρυά και στη Σκοτίνα.
Ο Κοτζιάς παρατήρησε στην αριστερή όχθη της Ζηλιάνας, και κατά την έξοδο του χείμαρρου από τον Όλυμπο, τμήματα τείχους, που περιβάλλεται από τρεις απότομους χείμαρρους, προς νότο από τη Ζηλιάνα, προς ανατολικά από τον Γρίβα, και προς δυτικά από τον Καβουρόλακκα, ώστε μόνο η βόρεια πλευρά της ακρόπολης, ήταν βατή. Ο ίδιος ανέσκαψε (το 1954) στην δεξιά όχθη του χειμάρρου Γρίβα, περίπου δεκαπέντε τάφους, οι οποίοι ήταν κατασκευασμένοι με στενές ακατέργαστες πλάκες, και τους χρονολόγησε στην Γεωμετρική εποχή. Επίσης ανέσκαψε και στην ακρόπολη, όπου βρήκε χάλκινα νομίσματα και όστρακα αγγείων της Ελληνιστικής εποχής.
Πέρασαν (δυστυχώς) άλλα σαράντα χρόνια και τα “Λείβηθρα” για ακόμα μία φορά «ξεχάστηκαν». Ώσπου επιτέλους, η αρχαιολογική σκαπάνη (το έτος 1995) ξαναπιάνει δουλειά στα “Λείβηθρα”. Είχα την τύχη να είμαι από τους πρώτους αρχαιολόγους, που συμμετείχαν στις ανασκαφές αυτές στην ακρόπολη των “Λειβήθρων”. Πρέπει οπωσδήποτε, ο αρχαιολογικός χώρος να μετατραπεί σε επισκέψιμο χώρο, έτσι ώστε όλοι οι τουρίστες αλλά και οι ντόπιοι, να επισκέπτονται και να ενημερώνονται για τη «μουσική πόλη» όπου έζησε ο Ορφέας.
Όταν η Λεπτοκαρυά απελευθερώθηκε από τον ελληνικό στρατό το 1912, τότε ονομάζονταν “Λευτοκαρυδιά”. Το ελληνικό κράτος το έτος 1914, είχε ιδρύσει μία ειδική επιτροπή (αποτελούμενη κυρίως από αρχαιολόγους) με σκοπό να μετονομάσει τα τουρκικά και σλαβικά ονόματα των χωριών της Μακεδονίας που επικρατούσαν μέχρι τότε, με αντίστοιχα ελληνικά τοπωνύμια. Έτσι η επιτροπή αυτή πρότεινε την μετονομασία της “Λευτοκαρυδιάς” (Λεπτοκαρυάς) σε “Λείβηθρον”. Ώσπου ο ακαδημαϊκός Σωτήρης Σκίπης, σε ένα άρθρο του, (γραμμένο στις 21-03-2014) στο βιβλίο του «Μικροί περίπατοι» που εκδόθηκε στο Παρίσι το 1918, θίγει το θέμα της αρχαιολαγνείας που επικράτησε αμέσως μετά την απελευθέρωση της Μακεδονίας και την προσπάθεια αλλαγής τοπωνυμίων από την κεντρική εξουσία.
Ο Σκίπης έγραφε για την πρόταση της επιτροπής για την μετονομασία της Λεπτοκαρυάς σε “Λείβηθρα”, τα παρακάτω: «Υπάρχει ένα Μακεδονικό χωριό στην Πιερία και από “Λευτοκαρυδιά” το βαφτίζουν “Λείβηθρον”. Στο θεό σας. Ποιος από εσάς εννοεί τι θα πει η λέξη “Λείβηθρον”; Οι “Λειβηθρίδες” ανήκουν στη μυθολογία, ενώ η “Λευτοκαρυδιά” ανήκει στη ζωή, στην πραγματικότητα. Θα έχει την ιστορία της, τη νέα. Αφήστε τα ονόματα στα σκονισμένα σας βιβλία . . .» Ο Αθηναίος ακαδημαϊκός κατηγορούσε την ειδική επιτροπή με το χειρότερο τρόπο, καθώς και τους επιστήμονες (πατριώτες) που την απάρτιζαν. Τους αποκαλούσε πως είναι «διανοητικοί κομιτατζήδες» που σκοτώνουν την ομορφιά και την ιστορία της Μακεδονίας ! ! !
Παραθέτω το άρθρο αυτούσιο (σε νεοελληνική απόδοση) με κύριο στόχο να κεντρίσουμε το ενδιαφέρον, σε μια συζήτηση για το διαχρονικό Ελληνικό πολιτισμό και την παράδοση, αποδεχόμενοι την κληρονομιά που άφησε σε μας, τόσο το απώτερο όσο και το πρόσφατο παρελθόν και να αναρωτηθούμε, τι αξιόλογο θα αφήσει το παρόν για το μέλλον.
“Μικροί περίπατοι” (Σ. Σκίπης, το βιβλίο εκδόθηκε στο Παρίσι το 1918).
Άρθρο “Τοπωνυμίες”:
«Γενικά θαλάσσωμα έγινε φαίνεται πάλι στις τοπωνυμίες που έδωσε η ειδική, για το σκοπό αυτόν, επιτροπή στη Μακεδονία. Είναι περίεργο πράγμα πως μερικοί άνθρωποι αισθάνονται τους εαυτούς των τόσο δυνατούς, ώστε να περιφρονούν κάποιους νόμους της ζωής και στη θέση τους να επιβάλουν τους δικούς των. Γιατί τι άλλο φανερώνει, όταν οι άνθρωποι αυτοί μ’ ένα λεξικό στο χέρι πηγαίνουν κι αλλάζουν μια ζωντανή ονομασία ενός Μακεδονικού χωριού κι από “Λευτοκαρυδιά” το βαφτίζουν “Λείβηθρον”;
Στο θεό σας, ποιος από σας εννοεί τι θα πει η λέξη “Λείβηθρον”; Ήταν, (δικαιολογείται) και λέει η ειδική επιτροπή, η πατρίδα του Ορφέα και η κατοικία των “Λειβηθρίδων μουσών”, και βρισκόταν ακριβώς εκεί που είναι σήμερα η “Λευτοκαρυδιά”. Αλλά ο ισχυρισμός αυτός δεν είναι καθόλου αρκετός. Οι “Λειβηθρίδες” ανήκουν στη μυθολογία ενώ η “Λευτοκαρυδιά” ανήκει στη ζωή, στην πραγματικότητα. Θα έχει την ιστορία της, ίσως τη νέα. Δεν θα δόθηκε βέβαια στο βρόντο, αυτό το όνομα από τον ελληνικό λαό κι ο ελληνικός λαός είναι σοφότερος από κάθε ειδική επιτροπή σχολαστικών, οι οποίοι βλέπουν όλη τη ζωή μέσα από τη σκόνη των βιβλιοθηκών τους.
Η ειδική επιτροπή παρανόησε την αποστολή της και το έργο της. Δεν την κατάρτισαν για να γίνει στρεβλώτρια της ζωής, μα για να της υποβοηθήσει την εκδήλωση και να την εξωραΐσει. Θαρρώ πως είχε μπροστά της αρκετό έδαφος να δράσει. Είχε τα ονόματα τα ξενικά και βάρβαρα, και είχε ίσως και κάποια ρωμαίικα κακοπρόφερτα. Εκείνα μόνο χρωστούσε ν’ αλλάξει. Αλλά πως; Όχι βέβαια λεξιθηρεύοντας, μα ζωγραφίζοντας, αντιγράφοντας τη ζωή.
Θα έπρεπε δηλαδή κάθε όνομα χωριού, πόλης, ποταμού, βουνού, λόφου που ήθελε ν’ αλλάξει, να το μελετήσει από κοντά, να γυρέψει να βρει αν υπάρχει καμιά παράδοσή του, κανένα παραμύθι του, κανένα τραγούδι του στο στόμα του λαού που ζει εκεί γύρω του. Μέσα σ’ αυτά εξάπαντος θα έβρισκε το κατάλληλο, το ζωντανό, το νεοελληνικό όνομα. Μα αν δεν υπάρχει παράδοση, παραμύθι ή τραγούδι, τότε τα μέλη της επιτροπής, έπρεπε να κοιτάξουν τη φύση κι εκείνη πάλι θα τους οδηγούσε στο εύρημά τους.
Αλλά να την κοιτάξουν σαν ποιητές και σαν ζωγράφοι, να ιδούν την τοποθεσία του, το σχήμα του, το χρώμα του, τη γραμμή του και απ’ αυτά να εμπνευστούν, ν’ αλλάξουν το ξενικό ή κακοπρόφερτο όνομα. Όμως κι αυτό το μέσο αν δεν τους βοηθούσε ακόμα, υπήρχε κι ένα άλλο. Να ψάξουν να βρουν την ονομασία ενός γεγονότος δεμένου με το μέρος που πρόκειται να μεταβαπτιστεί, ενός ναού, μιας εκκλησίας, ενός δρόμου και αν ήταν όμορφη να τη γενικοποιήσουν, να τη δώσουν σε ολόκληρο το μέρος, το χωριό, την πόλη, την επαρχία.
Ας υποθέσουμε πως ένα χωριό λέγεται “Ιστίπ” και είναι περιτριγυρισμένο από ωραίες μυγδαλιές. Αν δεν βρεθεί άλλο όνομα ελληνικό σχετιζόμενο με την ιστορία του, (τη νέα βέβαια) την παράδοσή του, την τοποθεσία του, ας το βγάλουν “Μυγδαλοχώρι”.
Μα θα μου πείτε, η επιτροπή αυτή έτσι που έγινε, ήταν κατάλληλη για τέτοια δουλειά; Όχι βέβαια, χίλιες φορές όχι! Τέτοιες επιτροπές έγιναν και άλλοτε για ν’ αλλάξουν τα βάρβαρα ονόματα των Θεσσαλικών χωριών. Επειδή όμως βρήκαν ονόματα, ίσως παρόμοια με το “Λείβηθρόν” τους, ο λαός εξακολουθεί να λέει ως σήμερα: “Τούρναβος”, “Τατάρ”, “Μπαϊσλάρ”, “Τουπουσλάρ”, “Καζακλάρ” και άπειρα άλλα παρόμοια, προς μεγάλη ντροπή, προς αίσχος του ελληνικού πολιτισμού. Αλλά υπάρχει παρόμοιος πολιτισμός;
Γι’ αυτούς τους σοβαρότατους λόγους, νομίζω, πως η επιτροπή αυτή έπρεπε ν’ αποτελεστεί, πρώτα απ’ όλα από ποιητές, συγγραφείς, καλλιτέχνες, δημιουργούς και τελευταία από αρχαιολόγους και αρχαιομανείς. Γιατί πρέπει να εννοηθεί μια για πάντα, πως η ονομασία ενός χωριού, μιας πόλης είναι ολόκληρο ποίημα, ολόκληρο καλλιτέχνημα, που μόνο ποιητές και καλλιτέχνες μπορούν να τη συνθέσουν.
Ίσως φανούν παράξενες, σε μερικούς, αυτές οι σκέψεις μου, και όμως είναι απλούστατες και γνωστές σε όλο τον κόσμο, που δε διευθύνεται διανοητικά από πέντε ή δέκα σχολαστικούς, οι οποίοι περιφρονούν τη ζωή και τα δικαιώματά της και στρέφουν νοσταλγικοί προς τα νεκροταφεία. Και εάν λάβει κανείς υπόψη του την αλλαγή της “Λεφτοκαρυδιάς” σε “Λείβηθρον”, το οποίο στο λαό, θα θυμίζει κάποιες άλλες μούσες, πολύ λιγότερο ποιητικές από τις “Λειβηθρίδες” της ειδικής επιτροπής, φαντάζεται κανείς τα όργια που έγιναν στις άλλες μετονομασίες. Δυστυχισμένη Μακεδονία! Τα βάσανά σου, φαίνεται, πως δεν τελείωσαν ακόμα. Τους κομιτατζήδες σου, τους αντικατάστησαν άλλοι διανοητικοί κομιτατζήδες. Εκείνοι σου έσφαζαν ως χθες τα παιδιά σου κι αυτοί σου σκοτώνουν τώρα την ομορφιά σου και την ιστορία σου . . . .»
Η άποψη του Σωτήρη Σκίπη ήταν πολύ περίεργη. Ιδιαίτερα στα σημεία εκείνα, που παρομοιάζει το παρελθόν των “Λειβήθρων, του Ορφέα και των Λειβηθρίδων μουσών” με . . . νεκροταφείο. Το μόνο σίγουρο είναι ότι, το άρθρο αυτό (του Σκίπη) στάθηκε η αφορμή ώστε να διατηρήσει η Λεπτοκαρυά (Λευτοκαρυδιά) το όνομά της. Ίσως γι’ αυτό τον λόγο να ξεχάστηκαν τα “Λείβηθρα”, για πάνω από ογδόντα χρόνια. Όμως, κανείς δεν μπορεί να πει με βεβαιότητα, πως θα ήταν σήμερα η περιοχή, εάν επικρατούσε η άποψη της ειδικής επιτροπής (του 1914) και το χωριό έπαιρνε την ονομασία “Λείβηθρα”. Ανάλογο παράδειγμα έχουμε πρόσφατα με τη μετονομασία της “Μαλαθριάς” σε αρχαίο “Δίον”. Τα συμπεράσματα . . . δικά σας.
Ενδεικτικές πηγές:
Barbie du Bocage, (Jean Denis, La Thessalie, Paris – 1788).
Γ. Χατζής, (Λεπτοκαρυά).
Γ. Χατζής (Τοπωνύμια της Λεπτοκαρυάς).
Ε. Πουλάκη – Παντερμαλή, (Μακεδονικός Όλυμπος).
el.wikipedia. org, (Λεπτοκαρυά).
Ι. Τζιόλας, (Λείβηθρα – Ολύμπου, άρθρο στη φωνή του Δίου Ολύμπου).
Ι. Τζιόλας, (Ορφικά, κείμενο για τις τελετές των Ορφικών τις Απόκριες στη Λεπτοκαρυά).
Νικ. Κοτζιάς, (Λείβηθρα, Πίμπλεια, Πιερίας, η πατρίς του Ορφέως, Α.Ε. 1948-49).
Olymposorfeas.blogspot. com, (19-03-2012, Η πατρίδα του Ορφέα τα Λείβηθρα).
spieria. gr, (Λείβηθρα, γνωστά πάνω από 100 χρόνια, Αν. Μπούκας).
www.dion-olympos. gr, (παλαιά Λεπτοκαρυά).
ΤΖΙΟΛΑΣ ΙΩΑΝΝΗΣ
Φιλόλογος – αρχαιολόγος
