Ο εθνικισμός αποτελεί μία από τις πιο ισχυρές και αμφιλεγόμενες ιδεολογίες της σύγχρονης εποχής. Παρατηρούμε, όμως, ότι ο ρόλος του διαφέρει ριζικά ανάλογα με το κοινωνικοοικονομικό πλαίσιο στο οποίο εκδηλώνεται. Στις δυτικές κοινωνίες, συχνά λειτουργεί ως τροχοπέδη στην πρόοδο, καθώς τίθεται εμπόδιο στην πολυπολιτισμικότητα και τη μετανάστευση. Αντίθετα, στις χώρες του Τρίτου Κόσμου, ο εθνικισμός εμφανίζεται ως όχημα αυτοδιάθεσης και ανεξαρτησίας, συμβάλλοντας στην ανάπτυξη και την κοινωνική συνοχή. Πώς εξηγείται, όμως, αυτό το φαινομενικό παράδοξο;
Εθνικισμός στη Δύση: Αντίδραση στην Παγκοσμιοποίηση
Στις ανεπτυγμένες δυτικές χώρες, ο εθνικισμός αναδύεται συχνά ως αντίδραση απέναντι στην παγκοσμιοποίηση. Η μαζική μετανάστευση και η πολιτισμική ποικιλομορφία θεωρούνται απειλές για την εθνική ταυτότητα και την κοινωνική συνοχή. Πολιτικά κινήματα που αντλούν δύναμη από εθνικιστικά αφηγήματα προβάλλουν συνθήματα όπως “Πρώτα η χώρα μας”, επιχειρώντας να περιορίσουν την είσοδο μεταναστών, να προστατεύσουν την εσωτερική αγορά εργασίας και να διατηρήσουν μια υποτιθέμενη “ομοιογένεια” στον εθνικό πληθυσμό.
Αυτή η στάση, ωστόσο, συχνά λειτουργεί ως εμπόδιο στην πρόοδο, διότι:
Αποτρέπει την καινοτομία και την οικονομική ανάπτυξη: Οι σύγχρονες οικονομίες βασίζονται στην κινητικότητα του εργατικού δυναμικού και στη δημιουργικότητα που προκύπτει από τη συνύπαρξη διαφορετικών πολιτισμών. Ο περιορισμός της μετανάστευσης στερεί από τις χώρες αυτές ταλέντα και εργατικά χέρια που θα μπορούσαν να ενισχύσουν την οικονομική ανάπτυξη.
Διασπά τις κοινωνίες και ενισχύει τον λαϊκισμό: Ο εθνικιστικός λόγος συχνά προάγει τη ρητορική του “εμείς εναντίον αυτών”, διχάζοντας τις κοινωνίες και καθιστώντας δύσκολη την ενσωμάτωση νέων πληθυσμών. Αυτό μπορεί να οδηγήσει σε πολιτικές αδιέξοδες και να ενισχύσει αυταρχικές τάσεις.
Υπονομεύει τη διεθνή συνεργασία: Σε έναν κόσμο που αντιμετωπίζει παγκόσμιες προκλήσεις, όπως η κλιματική αλλαγή και η τεχνολογική επανάσταση, η απομόνωση των εθνών λειτουργεί ανασταλτικά για τη συλλογική πρόοδο.
Εθνικισμός στον Τρίτο Κόσμο: Όπλο Αυτοδιάθεσης και Ανάπτυξης
Αντίθετα, σε χώρες του Τρίτου Κόσμου, ο εθνικισμός εμφανίζεται ως κινητήριος μοχλός της προόδου. Ιστορικά, πολλές αποικιοκρατούμενες χώρες χρησιμοποίησαν τον εθνικισμό ως εργαλείο για να διεκδικήσουν την ανεξαρτησία τους και να αποτινάξουν ξένες εξουσίες. Σήμερα, σε πολλές αναπτυσσόμενες χώρες, ο εθνικισμός συνδέεται με την οικονομική ανάπτυξη, την κοινωνική συνοχή και την πολιτική σταθερότητα.
Οι βασικοί λόγοι που εξηγούν αυτή τη θετική διάσταση του εθνικισμού είναι:
Ανάγκη για εθνική συνοχή: Οι περισσότερες χώρες του Τρίτου Κόσμου είναι πολυεθνικά κράτη που προέκυψαν μετά την αποαποικιοποίηση. Ο εθνικισμός συχνά λειτουργεί ως συνεκτικός ιστός που ενώνει πληθυσμούς με διαφορετικές γλωσσικές, θρησκευτικές ή εθνοτικές ταυτότητες.
Οικονομική ανάπτυξη μέσω κρατικού παρεμβατισμού: Πολλές αναπτυσσόμενες χώρες χρησιμοποιούν τον εθνικισμό ως εργαλείο οικονομικής αυτοδυναμίας, προωθώντας την εγχώρια παραγωγή και περιορίζοντας την εξάρτηση από ξένα κεφάλαια και εταιρείες.
Αντίσταση στην ξένη παρέμβαση: Ο εθνικισμός ενισχύει τη λαϊκή βούληση απέναντι σε εξωτερικές δυνάμεις που επιδιώκουν να εκμεταλλευτούν φυσικούς πόρους ή να επηρεάσουν την πολιτική κατάσταση μιας χώρας.
Συμπέρασμα
Το φαινόμενο του εθνικισμού δεν είναι μονοσήμαντο. Ανάλογα με το πλαίσιο, μπορεί να λειτουργήσει είτε ως δύναμη προόδου είτε ως εμπόδιο σε αυτήν. Στις δυτικές κοινωνίες, ο εθνικισμός εκφράζεται κυρίως ως αντίδραση στην παγκοσμιοποίηση, αναστέλλοντας την πολυπολιτισμικότητα και τη συνεργασία. Αντίθετα, στις αναπτυσσόμενες χώρες, χρησιμοποιείται ως όχημα εθνικής συγκρότησης, οικονομικής ανάπτυξης και αντίστασης σε εξωτερικές πιέσεις.
Το κλειδί για την αξιολόγηση του εθνικισμού δεν είναι η ιδεολογία αυτή καθαυτή, αλλά οι σκοποί που υπηρετεί. Όταν προάγει την ελευθερία, την κοινωνική συνοχή και την ευημερία, μπορεί να γίνει κινητήριος δύναμη. Όταν, όμως, καταλήγει σε απομόνωση, ξενοφοβία και εσωστρέφεια, τότε λειτουργεί ανασταλτικά για την πρόοδο.
