O Άγιος Διονύσιος ο εν Ολύμπω ήταν μοναχός, ο οποίος έζησε στην περιοχή του Ολύμπου, (τον 16ο αιώνα), όπου βρίσκεται η ιερά μονή του. Είναι πολιούχος άγιος του Λιτοχώρου Πιερίας. Γεννήθηκε από φτωχούς αλλά ευσεβείς γονείς περίπου το 1500, στο χωριό Σκλάταινα Μουζακίου στην Καρδίτσα. Το χωριό του σήμερα ονομάζεται Δρακότρυπα.
Από νωρίς έδωσε δείγματα της αφοσίωσής του στο Θεό και του ότι ήθελε να απαρνηθεί τα εγκόσμια. Δε δίστασε μάλιστα να περιορίσει την τροφή του σε χαρούπια (ξυλοκέρατα). Μετά το θάνατο των γονέων του, σε ηλικία περίπου δεκαοκτώ ετών, ακολούθησε στα Μετέωρα το γέροντα Άνθιμο και εκάρη μοναχός στη μονή Μεγάλου Μετεώρου με το όνομα Δανιήλ. Έγινε δόκιμος μοναχός, υποτακτικός του γέροντα Σάββα.
Στη συνέχεια πήγε στο Άγιο Όρος, όπου εκάρη μεγαλόσχημος μοναχός με το όνομα Διονύσιος. Χειροτονήθηκε ιερέας και έγινε μέλος της συνοδείας του πρώτου του αγίου Όρους Σεραφείμ. Ασκήτευσε κοντά στη μονή Καρακάλλου. Έζησε με άσκηση, νηστεία και προσευχή, και κατάφερε να εκλεγεί ηγούμενος της μονής Φιλοθέου. Εκεί, όμως, επειδή η μονή ήταν βουλγαρική, συνάντησε μεγάλες αντιδράσεις και αναγκάστηκε να εγκαταλείψει τον Άθω και να πάει, γύρω στο 1524, στην περιοχή της Βεροίας, στη σκήτη του οσίου Αντωνίου του νέου, όπου έχτισε τη μονή του Τιμίου Προδρόμου.
Από ταπείνωση προτίμησε να αποφύγει την εκλογή του ως επισκόπου Βεροίας και έτσι έφυγε για μία ακόμη φορά προς την Πιερία και τη Θεσσαλία. Εγκαταστάθηκε σε δυσπρόσιτη περιοχή στον Όλυμπο, όπου ασκήτευσε μέσα σε σπηλιά, που σώζεται μέχρι σήμερα. Επειδή υπέστη διωγμούς σε εκείνον τον τόπο έφυγε προσωρινά για το Πήλιο, στη Ζαγορά όπου οικοδόμησε τη μονή της Αγίας Τριάδας Σουρβίας.
Αργότερα επέστρεψε στον Όλυμπο και γύρω στο 1542 οικοδόμησε τη μονή της Αγίας Τριάδας για να βρίσκουν εκεί καταφύγιο οι κλέφτες. Αυτή η μονή από τότε μέχρι σήμερα αποτελεί κέντρο πνευματικής ακτινοβολίας. Εκεί συγκεντρώθηκαν πολλοί μοναχοί εξαιτίας της φήμης του οσίου, ο οποίος δεν παρέλειπε να περιοδεύει στα γύρω χωριά για να κηρύττει το Χριστό και να υποστηρίζει τους υπόδουλους Έλληνες.
Ο Διονύσιος ο εν Ολύμπω απεβίωσε στις 23 Ιανουαρίου, ημερομηνία κατά την οποία εορτάζεται η μνήμη του. Δεν είναι γνωστή η ακριβής ημερομηνία κοιμήσεως του οσίου. Σίγουρα όμως πέθανε μετά το 1542, οπότε και δομήθηκε η Αγία Τριάδα. Στη Δρακότρυπα η εορτή του πανηγυρίζεται επίσης την τελευταία Κυριακή του Ιουλίου. Η κάρα του φυλάσσεται στην Ιερά μονή Αγίου Διονυσίου, στον Όλυμπο.
Ιστορία της ιεράς (παλαιάς) μονής
Με τις ευχὲς και την ευλογία του Αγίου Διονυσίου, παρὰ τις πολλὲς καταστροφές, το μοναστήρι έχει συνεχή ζωὴ και παρουσία μοναχών για πεντακόσια περίπου έτη. Λόγω της προσωπικότητας του Αγίου Διονυσίου έγινε σύντομα ευρύτερα γνωστὸ και ανέπτυξε μεγάλη πνευματικὴ δραστηριότητα, κατὰ το πρότυπο του ιδρυτή του. Αιώνες πριν, η φήμη του παλιού Μοναστηριού, ξεπέρασε τα όρια του Ελλαδικού χώρου, φτάνοντας ως την τσαρικὴ Ρωσία. Αλλὰ και σήμερα, χιλιάδες άνθρωποι απὸ τις γύρω αλλὰ και μακρινὲς περιοχὲς ανεβαίνουν να προσκυνήσουν και να προσευχηθούν στον άγιο.
Αρχιτεκτονική (παλαιάς) μονής
Το καθολικό, σταυροειδὴς ναὸς βυζαντινού ρυθμού, αθωνιτικού τύπου. Το περιβάλλουν τέσσερα παρεκκλήσια, δημιουργώντας ένα αισθητικὰ λειτουργικὸ σύνολο. Στο βορειοδυτικὸ βρίσκεται ο τάφος του Αγίου Διονυσίου, ενώ το νοτιοδυτικὸ είναι αφιερωμένο στον Άγιο Νικάνορα, σύγχρονο, φίλο και συνασκητὴ του Αγίου Διονυσίου. Οι πτέρυγες της ιεράς μονής και ο προστατευτικὸς πύργος, συμπληρώνουν την περικαλλή αρχιτεκτονική της ιεράς μονής. Στην είσοδο της μονής, στο υπέρθυρο τύμπανο, υπάρχει σωζόμενη τοιχογραφία, η οποία απεικονίζει τον Άγιο Διονύσιο.
Στο ισόγειο της βόρειας πτέρυγας στεγαζόταν η τράπεζα και το μαγειρείο, ενώ στον όροφο, βρίσκονται κελιὰ και δύο παρεκκλήσια. Σε αυτὸν τον όροφο στεγαζόταν η βιβλιοθήκη και το ηγουμενείο. Βορειοδυτικὰ υπάρχει μέχρι και σήμερα κρήνη με τρεχούμενο νερό. Στην κατεστραμμένη τριώροφη δυτική πτέρυγα, υπήρχαν κελιά των μοναχών και στην νοτιοδυτική γωνία το κωδωνοστάσιο, με ένα ρολόι στο επάνω τμήμα. Η νότια πτέρυγα έχει δύο ορόφους και υπόγειους χώρους. Στην πτέρυγα αυτὴ σώζονται κελιὰ στους ορόφους. Τα κελιὰ είναι θολωτοί χώροι μικρών διαστάσεων, με χαμηλή είσοδο.
Η πνευματική προσφορά της (παλαιάς) μονής
Το μοναστήρι του Αγίου Διονυσίου έγινε αδιάσπαστο κομμάτι της μακραίωνης ιστορίας, της κοινωνίας και της παιδείας του τόπου. Υπήρχε συγκροτημένο αγιογραφικὸ εργαστήριο και κέντρο αντιγραφής χειρογράφων, χάρη στο οποίο διασώθηκαν πολλὰ παλαιὰ κείμενα. Στο σχολείο της μονής φοίτησαν πολλοί μεταξύ των οποίων και οι μεγάλοι οπλαρχηγοὶ της περιοχής, ίσως και ο Ρήγας Φεραίος.
Έμελλε ωστόσο το μοναστήρι να πληγεί, να υποστεί βαρὺ τίμημα για τη συμβολή του στην εκπαίδευση των πιστών, στην προστασία των παραδόσεων. Το 1821, πυρπολήθηκε απὸ τον Βελή Πασά, γιὸ του Αλή Πασά. Μετὰ απὸ τριήμερη μάχη ο ηγούμενος Μεθόδιος Παλιούρας κρεμάστηκε μαζὶ με 12 ακόμη μοναχοὺς στην κεντρικὴ πλατεία της Λάρισας.
Στην επανάσταση του Ολύμπου το 1878, η μονὴ συμμετείχε και πάλι ενεργά, προσφέροντας καταφύγιο στα γυναικόπαιδα του Λιτόχωρου, κατέλυσε το άβατο των γυναικών για πρώτη φορά. Το Μετόχι στην Σκάλα χρησιμοποιήθηκε σαν σταθμὸς ανεφοδιασμού και αποβιβάσεως των Ελλήνων αγωνιστών. Κατὰ τη διάρκεια του Μακεδονικού Αγώνα, υπήρξε εκ νέου καταφύγιο αγωνιστών και σταθμὸς ανεφοδιασμού. Παρόλες όμως τις αλλεπάλληλες φυσικὲς ή ηθελημένες καταστροφὲς και τις αδιάκοπες λεηλασίες, η μονὴ συνέχισε να προστατεύει τους κατοίκους του Ολύμπου με την ιερὴ σκιὰ της.
Παρεκκλήσια – Μετόχια
Σε σημεία δυσπρόσιτα, απομονωμένα, τα ασκηταριὰ της μονής, ασκούν κι αυτὰ στον επισκέπτη μια παράξενη έλξη, τον εγκαλούν σε περισυλλογή. Το ασκηταριό της Γεννήσεως του Χριστού, βρίσκεται μέσα σε ένα σπήλαιο, σε ένα υπέροχο τοπίο. Εκεί αναβλύζει θαυματουργὸ αγίασμα και διατηρούνται το μικρὸ εκκλησάκι στο οποίο ο άγιος λειτουργούσε και το στενὸ κελλάκι που έμενε.
Το Παλαιομονάστηρο, δυτικὰ της κυρίας μονής, κατά την παράδοση, ήταν η πρώτιστη και αρχικὴ σκήνωση του αγίου Διονυσίου. Παλαιότερα υπήρχε ερειπωμένος ναΐσκος. Σήμερα, στη δύσβατη αυτὴ θέση υπάρχουν ερείπια μικρού πύργου με όλα τα χαρακτηριστικὰ της τυπικής βίγλας των αγιορείτικων μονών. Απὸ τη θέση αυτὴ μπορούσε να ελεγχθεί οπτικὰ ολόκληρο το ρέμα του Ενιπέα μέχρι τη θάλασσα.
Το ψηλότερο εξωκκλήσι της Ορθοδοξίας, αυτὸ του Προφήτη Ηλία κοσμεί την ομώνυμη κορυφὴ (2.803 μέτρα). Χτίστηκε τον 16ο αιώνα απὸ τον Άγιο Διονύσιο, ο οποίος λειτουργούσε και παρέμενε κατά διαστήματα σ’ αυτό. Το παρεκκλήσι του Αγίου Λαζάρου, όπου και εκοιμήθη ο Άγιος Διονύσιος και ο κοιμητηριακὸς ναὸς του Τιμίου Προδρόμου, είναι μερικά από τα παρεκκλήσια πού πλαισιώνουν το μοναστήρι.
Παλαιότερα υπήρχαν και άλλα παρεκκλήσια, που ανάγονται στην εποχή του Αγίου Διονυσίου. Για μερικά όπως της Μεταμορφώσεως, στην ομώνυμη κορυφή γνωρίζουμε την θέση τους, τα υπόλοιπα με τον χρόνο λησμονήθηκαν. Πολλά παρεκκλήσια υπήρχαν και στους πρόποδες του Ολύμπου, όπως του Αγίου Δημητρίου, του Αγίου Γεωργίου, της Αγίας Μακρίνας και της Αγίας Παρασκευής, από τα οποία σήμερα σώζονται μόνο ερείπια.
Παράλληλα, το μοναστήρι απέκτησε και πολλά Μετόχια, όπως του Αγίου Γεωργίου Κορινού, του αγίου Γεωργίου Ρητίνης, της Παναγίας Μακρυράχης, της Παναγίας Κανάλων, της Αγίας Σολομονής, της Αγίας Ματρώνας, Μετόχια στην Κατερίνη, στην Βέροια, στην Ελασσόνα, στον Πυργετό, κ.λ.π.
Καταστροφή & αναστήλωση της (παλαιάς) μονής
Το 1943, πεζοπόρα τμήματα Γερμανών ανέβηκαν στο μοναστήρι και με εκρηκτικὰ το κατέστρεψαν. Σήμερα μετὰ απὸ δεκαετίες ερημώσεως, η αγάπη των μοναχών και των πιστών για τον Άγιο, αγκαλιάζουν ξανὰ το μοναστήρι. Ο κυρίως ναός, το καθολικό, αποκαταστάθηκε σύμφωνα με το αρχικό σχέδιό του. Κύριο μέλημα όλων ωστόσο είναι, η πλήρης αναστήλωση του πληγωμένου μοναστηριού.
Νέα μονή – Μετόχιο Σκάλας
Ο σημερινὸς επισκέπτης θα συναντήσει το νέο ανδρικὸ μοναστήρι, σε υψόμετρο χαμηλότερο απὸ το αρχικὸ κτίσμα. Στη θέση του κτισμένου το 1650, παλαιού Μετοχίου της Σκάλας, τρία χιλιόμετρα απὸ το Λιτόχωρο και δεκαπέντε χιλιόμετρα απὸ το παλαιὸ μοναστήρι. Το καθολικό του είναι αφιερωμένο στην Κοίμηση της Θεοτόκου. Το τέμπλο του κοσμείται απὸ τις εικόνες, που ιστορήθηκαν το 1955 απὸ το λαμπρὸ συνεχιστὴ της βυζαντινής αγιογραφίας, Φώτη Κόντογλου.
Απὸ το 1989 επανήλθε το άβατο της μονής σύμφωνα με την παράδοση που άφησε ο Άγιος Διονύσιος. Στον χώρο του αβάτου επιτρέπονται μόνο άνδρες. Εδώ βρίσκονται τα κελιὰ των μοναχών, τα εργαστήρια, η τράπεζα και το καθολικό, όπου τελούνται οι καθημερινὲς ακολουθίες. Στον υπόλοιπο χώρο, που έχουν πρόσβαση όλοι οι προσκυνητές, κτίσθηκε νέα μεγαλόπρεπη εκκλησία, αφιερωμένη στον Άγιο Διονύσιο, στην οποία τελείται κάθε Κυριακή, η Θεία Λειτουργία.
Σκευοφυλάκιο
Ανάμεσα στα νέα κτίσματα στο Μετόχι της Σκάλας, ξεχωρίζει το Σκευοφυλάκιο της μονής, στο προσφάτως αναστηλωμένο παλαιὸ Ηγουμενείο, που εγκαινιάσθηκε το 1999 απὸ τον Οικουμενικὸ Πατριάρχη κ.κ. Βαρθολομαίο. Ο πρώτος του όροφος λειτουργεί σήμερα σαν Βιβλιοθήκη και Αναγνωστήριο, με πολλὲς αξιόλογες εκδόσεις. Στο ισόγειο εκτίθενται πολύτιμα κειμήλια. Κρυμμένα για τρία χρόνια, σε μία κρύπτη στο παλαιὸ μοναστήρι, διασώθηκαν κι’ εκείνα χάρη στην πρόνοια των μοναχών και πιστών λαϊκών.
Ένας επιτάφιος του 1579, πολλὰ άγια λείψανα σε αργυρὲς περίτεχνες λειψανοθήκες, ξυλόγλυπτοι σταυροί, εικόνες απὸ τον 16ο αιώνα και μεταγενέστερες, πατριαρχικὰ σιγίλια, ένα ρωσικὸ αυτοκρατορικὸ χρυσόβουλο του 1692. Επίσης εκτίθενται άμφια του 18ου & 19ου αιώνα, είκοσι χειρόγραφα και εκατὸ περίπου παλαίτυπα απὸ το 1574 έως το 1900, μιλούν με τον πιο εύγλωττο τρόπο για το παρελθὸν και την λαμπρὴ ιστορία της μονής, για τα ακάματα έργα των ανθρώπων, που αποδεικνύουν στους αιώνες που έρχονται την λαμπρότητα της τέχνης και του ορθοδόξου χριστιανισμού.
Η νέα μονή σήμερα
Σήμερα το μοναστήρι λειτουργεί ως ανδρώα κοινοβιακή μονή με καθηγούμενο τον αρχιμανδρίτη Μάξιμο Κυρίτση και με 24 μοναχούς. Η μονή προσπαθεί και ακολουθεί σχεδόν κατά γράμμα το αγιορείτικο τυπικό και οι γυναίκες εκκλησιάζονται στο εξωτερικό καθολικό της μονής (γιατί η μονή διατηρεί το άβατο). Κοντά στη σημερινή θέση της μονής Αγίου Διονυσίου βρίσκεται η τοποθεσία Μύλοι, που έλαβε την ονομασία της από το νερόμυλο, ο οποίος είναι ακόμα σε λειτουργία και έχει διαμορφωθεί σε χώρο αναψυχής.
ΤΖΙΟΛΑΣ ΙΩΑΝΝΗΣ
Φιλόλογος – Αρχαιολόγος
