Οι αρχαίοι Λατίνοι έλεγαν ότι ‘‘η Φύση απεχθάνεται το κενό’’ και μάλλον δεν το έλεγαν τυχαία, καθώς το συγκεκριμένο ρητό ετύγχανε και τυγχάνει βιωματικής επαλήθευσης. Ακριβώς, λοιπόν, μια τέτοια περίσταση μοιάζουν να επιβεβαιώνουν οι εξελίξεις σε παγκόσμιο επίπεδο σχετικά με την αμερικανική απόσυρση και σταδιακή απουσία από το οικουμενικό οικονομικό και γεωπολιτικό γίγνεσθαι.
Πριν λίγες μόλις μέρες, στις 5/11/2020, στο άρθρο μου ‘‘Διλήμματα και προοπτικές για τον νέο Αμερικανό Πρόεδρο’’ (διαβάστε το: https://olympiobima.gr/dilimmata-kai-prooptikes-gia-ton-neo-amerikano-proedro), έγραφα ότι αν τυχόν επιλογή του νέου Προέδρου των ΗΠΑ ήταν να αντιπαρατεθεί με την Κίνα, τότε αυτή η επιλογή ‘‘συνεπάγεται κινήσεις στρατηγικού περικυκλωτισμού της Κίνας, οι οποίες σχετίζονται με την παντοειδή σύσφιξη και αναθέρμανση των σχέσεων με παραδοσιακούς συμμάχους των ΗΠΑ στην Άπω Ανατολή. Η Ιαπωνία σε τούτη την περίπτωση είναι ο προφανής στενότερος σύμμαχος ενώ η επανείσοδος των ΗΠΑ στη Συνολική και Προοδευτική Εμπορική Συμφωνία των Χωρών του Ειρηνικού (Comprehensive and progressive Trans–Pacific Partnership – CPTPP), την οποία έχουν υπογράψει 11 χώρες, μάλλον θα πρέπει να εκλαμβάνεται ως δεδομένη. Και τούτο διότι θα είναι ένα σαφές μήνυμα ότι οι ΗΠΑ επανεργοποιούνται στην περιοχή, ειδικά μάλιστα αν καταφέρουν να αναμίξουν στη Συμφωνία την Ν. Κορέα, την Ταϊλάνδη και την Ινδονησία.’’
Οι εξελίξεις όμως είναι τόσο καταιγιστικές που αναρωτιέμαι αν ad hoc θα επιτρέψουν στον νεοεκλεγέντα Πρόεδρο να εισέλθει στην ουσία της προβληματικής αυτού του κρίσιμου διλήμματος. Και τούτο, διότι πριν καν την ανάληψη της Προεδρίας από τον Joe Biden παράγονται ‘‘τετελεσμένα’’ παγκόσμιας κλίμακας και γεωπολιτικής σπουδαιότητας που αναγκαστικά θα τα βρει… μπροστά του. Αλλά ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή:
Όλα ξεκίνησαν το μακρινό 1989 όταν η Αυστραλία με την Ιαπωνία, με την υποστήριξη των ΗΠΑ, δημιούργησαν την ‘‘Οικονομική Συνεργασία των Χωρών της Ασίας και του Ειρηνικού’’ (Asia-Pacific Economic Cooperation- APEC). To 2010, μέσω του ‘‘Οράματος της Γιοκοχάμα’’ (Yokohama Vision), οι χώρες της APEC στόχευσαν σε μια ευρύτερη και εντονότερη οικονομικο-πολιτική σχέση που θα κατέληγε να είναι η ‘‘Δι-Ειρηνική Συνεργασία’’ (Trans–Pacific Partnership (ΤPP), δηλαδή η μεγαλύτερη εμπορική συμφωνία στον Πλανήτη, καθώς ο ενιαίος χώρος ελέυθερου εμπορίου αυτής της συμφωνίας θα συμπεριελάμβανε 12 χώρες, θα αφορούσε 850 εκατ. άτομα και το 40% του παγκόσμιου ΑΕΠ! Όμως το 2017, τρεις μόλις ημέρες μετά την ανάληψη των καθηκόντων του, ο Trump απέσυρε τις ΗΠΑ από την εν λόγω συμφωνία.
Τελικά, ως υποκατάστατο της αρχικής συμφωνίας, συνήφθη το 2018 από 11 κράτη της περιοχής (χωρίς τη συμμετοχή των ΗΠΑ) η ‘‘Συνολική και Προοδευτική Εμπορική Συμφωνία των Χωρών του Ειρηνικού’’ (CPTPP). Το ‘‘σήμα’’ της απουσίας των ΗΠΑ, όμως, είχε εκπεμφθεί διεθνώς και κάποιοι κινήθηκαν γρήγορα. Με πρωτοβουλία, λοιπόν, της ‘‘Ένωσης Χωρών της Νοτιοανατολικής Ασίας’’ (Association of the Southeast Asian Nations – ASEAN) και με ‘‘μπροστάρη’’ την Κίνα υπογράφηκε μόλις πριν λίγες μέρες, στις 15 Νοεμβρίου, μια νέα μεγάλη οικονομικο-πολιτική συνεργασία που αλληλένδετα με την CPTPP φιλοδοξεί να φέρει τις μεγαλύτερες μέχρι τώρα ανατροπές στον 21ο αιώνα!
Η νέα αυτή συμφωνία είναι η ‘‘Γενική Περιφερειακή Οικονομική Συνεργασία’’ (Regional Comprehensive Economic Partnership– RCEP) και ήδη αποτελεί τον ‘‘πυλώνα’’ οικονομικής διάδρασης και στρατηγικής σύμπνοιας στην Ν.Α. Ασία και όχι μόνο. Το νέο project αφορά τις 15 συμβληθείσες χώρες και έχει να κάνει με ένα ‘‘γενετικό χωρικό πλαίσιο’’ όπου ζουν 2,2 δισ. άνθρωποι και παράγεται το 28% του ετήσιου παγκόσμιου ΑΕΠ (26,2 τρισ. δολάρια!) και μέσω αυτού φιλοδοξείται να αυξηθεί το ετήσιο ΑΕΠ της περιοχής των συμβαλλομένων κρατών στα 44 τρισ. δολάρια μέχρι το 2030!
Δύο σημαντικές παράμετροι, ωστόσο, υποδηλώνουν ακόμη περισσότερο τη γεωπολιτική, πέραν της οικονομικής, βαρύτητά του. Κατά πρώτον, τη RCEP υπέγραψε και η Ιαπωνία, γεγονός που αυτομάτως σημαίνει τη συνέργεια της δεύτερης και τρίτης μεγαλύτερης Οικονομίας στον Κόσμο. Κατά δεύτερον, στη Συμφωνία συμμετέχουν η Αυστραλία και η Νέα Ζηλανδία, γεγονός που δείχνει ότι το νέο σχήμα δεν είναι αμιγώς συνεργατικό απόσταγμα των Δυνάμεων της Ανατολής, αλλά συμπεριλαμβάνει και εταίρους από τον Δυτικό Κόσμο, εταίρους που μάλλον αφουγκράζονται την ελάττωση του γεωπολιτικού δυναμικού των ΗΠΑ και τη συρρίκνωση της ακτινοβολίας και επενέργειάς του διεθνώς.
Στην Ανατολή, λοιπόν, ειδικά μετά με το ‘‘ξύπνημα του κινέζικου γίγαντα’’, η διαδιεθνική διπλωματία έχει ‘‘πάρει φωτιά’’. Η Κίνα δεν ‘‘κρύβεται’’ πια και οι φιλοδοξίες της… δεν περιμένουν! Από το 2013 η μεγαλύτερη πληθυσμιακά χώρα του Κόσμου έθεσε σε εφαρμογή το πιο φιλόδοξο, παγκοσμίου βεληνεκούς, επενδυτικό στρατήγημα που στοχεύει, μέσα από την εκτέλεση έργων και την εμπορική συνένωση ολόκληρων περιοχών, να δημιουργήσει ένα συνεκτικό σύστημα οικονομικής διασύνδεσης και πολιτικής επιρροής υπό την εποπτεία της. Είναι ο διαβόητος πια ‘‘Δρόμος του Μεταξιού’’ (παγκοσμίως γνωστός ως ‘‘Belt and Road Initiative’’) για τον οποίο, κατά την Morgan Stanley, η Κίνα σχεδιάζει να δαπανήσει μέχρι το 2027 κάτι ανάμεσα σε 1,2 και 1,3 τρισ. δολάρια (https://www.cfr.org/backgrounder/chinas-massive-belt-and-road-initiative)!
Η διείσδυση της Κίνας όμως είναι πια διηπειρωτική. Ειδικότερα στην Αφρικανική Ήπειρο, είναι ήδη εντυπωσιακή. Από το 2005 έως το 2018 οι επενδύσεις της Κίνας στην Υποσαχάρια Αφρική έφτασαν τα 299 δισ. δολάρια (ίδετε China Investment Global Tracker) και το 2018 ο Πρόεδρος Xi Jinping ανακοίνωσε πρόσθετες επενδύσεις ύψους 60 δισ. δολαρίων (China raises fears of ‘new colonialism’ with $60 billion investment across Africa (telegraph.co.uk)). Προσδοκώντας δε σε μελλοντικές ευρύτερες σχέσεις, αν όχι έχοντας ‘‘νέο-αποικιακές’’ φιλοδοξίες, η Κίνα, από το 2000 και μετά, έχει δανείσει σε αφρικανικές χώρες το ποσό των 130 δισ. δολαρίων!
Από την άλλη πλευρά, είναι βαρύνουσας σημασίας το γεγονός ότι η Κίνα διακρατεί ένα πολύ μεγάλο μέρος του χρέους της γενικής κυβέρνησης των ΗΠΑ, το οποίο (μέρος του χρέους) ισοδυναμούσε στις αρχές του 2020 με 1,1 τρισ. δολάρια (https://www.investopedia.com/articles/investing/080615/china-owns-us-debt-how-much.asp)!
Σε έναν κόσμο, λοιπόν, που οι ΗΠΑ συνεχώς ‘‘αποδικτυώνονται’’, υποβαθμίζοντας τον ρόλο και συνεπαγωγικά την επιρροή τους, οι Κινέζοι και οι λοιπές ασιατικές δυνάμεις συνεχώς ‘‘δικτυώνονται’’ και δημιουργούν οικονομικής και γεωστρατηγικής φύσης αλληλένδετα διαπεριφερειακά δίκτυα στα οποία όχι μόνο θέτουν το οικονομικό τους αποτύπωμα αλλά διεκδικούν και πετυχαίνουν ηγεμονική παρουσία και επιβολή, διαδραματίζοντας τον ρόλο του πολιτικού ταγού (επιχειρούν το λεγόμενο ‘‘inclusive regional decision making’’).
Έτσι, για πρώτη φορά στην Ιστορία, μετά από αιώνες, ο Δυτικός Κόσμος που πρόσφερε το νεωτερικό υπόδειγμα οργανωτικής λειτουργίας των ανθρωπίνων συλλογικοτήτων στο κατά τεκμήριο ανώτερο πολιτιστικό επίπεδο, μοιάζει βαθμιαίως να εκτοπίζεται από την πλανητική πρωτοκαθεδρία. Μοιάζει να γινόμαστε όλοι μας μάρτυρες μιας συγκλονιστικής ‘‘Γεωπολιτική Μετατόπισης’’ (Geopolitical displacement) ιστορικών διαστάσεων, που θέτει τον ρου της πορείας της Παγκόσμιας Κοινότητας σε νέες ‘‘ράγες’’ και μεταφέρει το ‘‘κέντρο βάρος’’ του Πλανήτη από τη Δύση στην Ανατολή!
Τίποτε, όμως, σε όλα τα παραπάνω, δεν είναι εύκολο, πολύ περισσότερο τίποτε δεν είναι δεδομένο. Για να ‘‘καρπίσει’’ ο ασιατικός ηγεμονισμός απαιτούνται σωρευτικά ένα στιβαρό θεσμικό υπόβαθρο, ο ‘‘μνημονικός ενταφιασμός’’ παραδοσιακών, ιστορικών εντάσεων ανάμεσα στα κράτη της περιοχής, μια πρωτοφανής για τα ιστορικο-πολιτικά δεδομένα οικονομική συνεργασία τους και σταθερή πολιτική βούληση.
Προς το παρόν, όμως, τουλάχιστον το επίπεδο διαβίωσης στην Ασία παραμένει χαμηλό σε σχέση με τις ΗΠΑ. Επί παραδείγματι, μελέτες (ίδετε για παράδειγμα ‘‘Pei, Think again, Asia’s rise’’, 2009, διαθέσιμο: https://foreignpolicy.com/2009/06/21/think-again-asias-rise/) σημείωσαν ότι το μέσο κατά κεφαλήν ετήσιο εισόδημα στην Ασία είναι μόλις 5.800 δολάρια, δηλαδή κατά πολύ χαμηλότερο από το αντίστοιχο αμερικανικό, που ανέρχεται στα 48.000 δολάρια και, πολύ περισσότερο, ανέδειξαν την εκτίμηση ότι θα χρειαστούν 77 χρόνια (!;) για να φτάσουν οι Ασιάτες τον μέσο όρο του εισοδήματος ενός μέσου Αμερικανού.
Οι ΗΠΑ, λοιπόν, μπορεί ήδη να αμφισβητούνται αλλά, προς το παρόν, δεν έχουν ‘‘νικηθεί’’. Με ονομαστικό ΑΕΠ 18,46 τρισ. δολάρια (Bureau of economic analysis, Regional Data) έχουν τη μεγαλύτερη Οικονομία στον πλανήτη και εκεί παράγεται το ¼ του παγκόσμιου ΑΕΠ (Gorman 2014, Webb says US has 5 percent of world’s population, 25 percent of its ‘‘known’’ prisoners και Patton 2016, US role in global economy declines nearly 50%). Ο προϋπολογισμός τους για στρατιωτικές δαπάνες είναι ο μεγαλύτερος στον Κόσμο (611 δισ. δολάρια, Bloomberg, 2016), ενώ οι πέντε μεγαλύτερες πολυεθνικές του Πλανήτη (Apple, Alphabet, Microsoft, Berkshire Hathaway και Exxon Mobil) είναι αμερικανικών συμφερόντων (Gray, 2017, These are the world’s 10 biggest corporate giants). Οι αριθμοί, συνεπώς, επιβεβαιώνουν την προσώρας υπεροχή τους!
Η σημαντικότερη, ωστόσο, ‘‘τεκτονικής φύσεως’’ συνέπεια των σύγχρονων εξελίξεων φρονώ ότι είναι άλλη: Υπ’ αυτό το οικονομικό και γεωπολιτικό Novum, η παγκοσμιοποίηση τίθεται εν αμφιβόλω με τη μορφή που είχε πάρει αρχικώς, με τη μορφή δηλαδή ενός δυτικότροπου, χειμαρρώδους καπιταλισμού, επεκτεινόμενου σε κάθε γωνιά του Πλανήτη. Από εδώ και πέρα, ίσως θα πρέπει να περιμένουμε είτε την υποχώρηση αυτού του πρωτοτυπικού μοντέλου δυτικής έμπνευσης και σχεδιασμού, με την ταυτόχρονη ανάδειξη του εξ’ Ανατολής μοντέλου, το οποίο θα εμφυσείται, συνεπικουρία, βεβαίως, των λοιπών ασιατικών δυνάμεων, κυρίως από την ‘‘ατμομηχανή’’ του κρατικογενούς και κρατικοκίνητου κινέζικου καπιταλισμού, με αιχμές τις υποδομές, την τεχνολογική ανάπτυξη και την καινοτομία, είτε (ίσως) θα πάμε σε χαλαρότερες μορφές παγκοσμιοποίησης, δηλ. σε διαπεριφερειακά ολοκληρώματα (ο λόγος για την αγγλιστί λεγόμενη ‘‘regional integration’’) μέσω της διαπεριφερειακής δικτύωσης, ολοκληρώματα συνυφασμένα κατά βάση σε ‘‘δομές διακυβερνητισμού (intergovernmental structures) .
Η παγκόσμια μοίρα μοιάζει, λοιπόν, να σμιλεύεται ‘‘τώρα’’ και αυτό το γεγονός είναι από μόνο του συγκλονιστικό! Καλό είναι, επομένως, να το έχει τούτο υπόψη της και η Ελλάδα, η οποία, κατά ρητή δήλωση του Πρωθυπουργού, είναι ‘‘προβλέψιμος σύμμαχος’’ της Δύσης. Ωστόσο, η ‘‘προβλεψιμότητα’’ δεν υπήρξε ποτέ ούτε έχει γίνει, ειδικά σήμερα, εννοιολογικά και πολιτικά ταυτόσημη με την υποτακτικότητα. Η χώρα μας είναι ούτως ή άλλως η ‘‘Πύλη της Ευρώπης’’, με όποια θετικά ή αρνητικά αυτό συνεπάγεται. Οι εξελίξεις που συμβαίνουν στο μεγάλο και καθολικό κάδρο της παγκόσμιας πολιτικής σκηνής δεν πρέπει, κατά συνέπεια, να διαλάθουν την προσοχή της ελληνικής διπλωματίας και η συμμετοχή μας στην ‘‘Πρωτοβουλία 17+1’’ (https://jamestown.org/program/the-161-becomes-the-171-greece-joins-chinas-dwindling-cooperation-framework-in-central-and-eastern-europe/), στο συνεργατικό δηλαδή πλαίσιο της Κίνας με κράτη της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης, ίσως δεν θα πρέπει να μείνει ως μια απλή ‘‘διπλωματική επιτυχία’’ στα χαρτιά… ‘‘Οι καιροί γαρ ου μενετοί’’…
Οι Αμερικανοί, από την άλλη, μοιάζουν να ξυπνούν σε έναν Κόσμο που αλλιώς τον ήξεραν και αλλιώς είναι. Ό,τι κι αν λέει ο Biden, λοιπόν, για δυναμική επανάμιξή τους στα παγκόσμια δρώμενα και ανάκτηση της επενέργειας της ισχύος τους, τα δεδομένα σε τούτο τον (νέο) Κόσμο είναι, αν όχι αντεστραμμένα, τουλάχιστον τότε παραλλαγμένα! Με το που ανοίξουν, συνεπώς, τα μάτια τους στη νέα αυτή πραγματικότητα, είναι γι’ αυτούς επιτακτική ανάγκη να ξεδιαλύνουν αρχικά τις προθέσεις τους σχετικά με το αν θα αναθεωρήσουν το δόγμα του προστατευτισμού (dogma of protectionism) και θα επανέλθουν στη λογική ενός ενεργού και καθοδηγητικού ρόλου σε μια διαπλανητική φιλελεύθερη τάξη πραγμάτων (ordo rerum) που θα επαναστηριχθεί στον πλουραλισμό και την πολυμερή συμπόρευση (pluralism and multilateralism). Αν, πάντως, κινηθούν προς αυτήν την κατεύθυνση, απαιτείται η επανασύνδεση τους με τη Διεθνή Κοινότητα και η επαναδικτύωσή τους σε πόλους και στρατηγικές ισχύος (‘‘reconnection and renetworking’’).
Ο δρόμος, όμως, (ούτε και για αυτούς) δεν θα είναι εύκολος. Το φως της ‘‘νέας μέρας’’ φέρνει εκπλήξεις και ανατροπές. Διότι ακριβώς, όπως ετέθη και στην αρχή, οι αρχαίοι Λατίνοι είχαν περίσσειο δίκαιο, καθώς κανένα κενό στη Φύση, πόσο μάλλον στον … πολιτικό βίο των ανθρώπων, δεν μένει απλήρωτο. Το μόνο σίγουρο πάντως, ειδικά αν οι Αμερικάνοι αποφασίσουν να ‘‘επιστρέψουν’’, είναι ότι τίποτε πια δεν θα είναι όπως ήταν παλιά. Good morning America, λοιπόν….
ΧΡΗΣΤΟΣ ΓΚΟΥΓΚΟΥΡΕΛΑΣ
ΔΙΚΗΓΟΡΟΣ
LLM IN INTERNATIONAL COMMERCIAL LAW
LLM IN EUROPEAN LAW
Cer. LSE in Business, International
Relations and the political science ΥΓ: Για όποιον θέλει να διαβάσει περισσότερα για την RCEP, προτείνω τη δημοσιευμένη στην ιστοσελίδα του ‘‘Peterson Institute’’ μελέτη των Peter Petri και Michael Plummer, με τίτλο: ‘‘East Asia Decouples from the United States: Trade War, COVID-19, and East Asia’s New Trade Blocs’’. Διαθέσιμη: https://www.piie.com/system/files/documents/wp20-9.pdf
