Ζωή και γνώση, γνώση και ζωή – Γράφει ο Ιωάννης Χατζημπεάκης

Η φράση «Compared to the breadth of knowledge yet to be known… what does your life actually matter?» θέτει ένα βαθιά υπαρξιακό ερώτημα: Πόσο σημαντική είναι η ύπαρξή μας μπροστά στο αχανές σύνολο της γνώσης που παραμένει άγνωστη; Μας κάνει να αναρωτηθούμε για τη θέση μας μέσα στο σύμπαν, για την αξία των εμπειριών μας και για το αν τελικά η ζωή μας έχει αντικειμενικό νόημα ή αν αυτό είναι κάτι που εμείς οι ίδιοι δημιουργούμε. Είναι μια σκέψη που μπορεί να οδηγήσει είτε σε δέος για το απέραντο της γνώσης είτε σε αμφισβήτηση της σημασίας των καθημερινών μας επιλογών. Ίσως, όμως, η απάντηση να μην κρύβεται στο να συγκρίνουμε τη ζωή μας με το σύμπαν, αλλά στο πώς επιλέγουμε να της δώσουμε νόημα μέσα σε αυτό…

1. Η απεραντοσύνη της γνώσης και η ασημαντότητα του ατόμου

Η φράση αυτή συγκρίνει την ανθρώπινη ζωή με την απεραντοσύνη της γνώσης που παραμένει ακόμα άγνωστη. Υπονοεί πως η γνώση είναι ένα αχανές πεδίο, που συνεχώς διευρύνεται, ενώ η ανθρώπινη ύπαρξη φαίνεται μικρή και πεπερασμένη. Η σύγκριση αυτή γεννά το ερώτημα: Εάν η γνώση είναι πρακτικά άπειρη, πώς μπορεί ένα μόνο άτομο να έχει σημασία;

Αυτό παραπέμπει σε φιλοσοφικές απόψεις όπως ο κοσμικός πεσιμισμός (cosmic pessimism) και η ασημαντότητα του ατόμου μπροστά στο σύμπαν, όπως εκφράστηκε από φιλοσόφους όπως ο Σοπενχάουερ και ο Καμύ. Ο άνθρωπος, ως μια στιγμιαία ύπαρξη μέσα σε ένα άπειρο σύμπαν, μοιάζει να μην έχει αντικειμενική αξία σε σύγκριση με το σύνολο της πραγματικότητας.

1. Το χάσμα μεταξύ της ατομικής ύπαρξης και της απεραντοσύνης της γνώσης

Το απόφθεγμα μας καλεί να σκεφτούμε την ανθρώπινη ζωή μέσα στο ευρύτερο πλαίσιο της γνώσης που παραμένει άγνωστη. Αυτό θέτει μερικά θεμελιώδη ερωτήματα:

• Αν η γνώση είναι πρακτικά άπειρη, ποιος είναι ο ρόλος του ανθρώπου στη διαδικασία της κατανόησης της πραγματικότητας;
  • Ο άνθρωπος φαίνεται να είναι ένας προσωρινός παρατηρητής μέσα σε ένα σύμπαν όπου η γνώση συνεχώς αυξάνεται και διαφεύγει της πλήρους κατανόησής του.
  • Αν η γνώση δεν μπορεί ποτέ να αποκτηθεί στο σύνολό της, μήπως η ανθρώπινη αναζήτησή της είναι μάταιη;
  • Ή μήπως η σημασία δεν βρίσκεται στην απόλυτη γνώση αλλά στη διαδικασία της εξερεύνησης αυτής της γνώσης;
• Αν η ύπαρξή μας είναι ελάχιστη μπροστά στο σύμπαν, μήπως η αξία μας είναι επίσης μηδαμινή;
  • Αντικειμενικά, ένα άτομο είναι αμελητέο σε σχέση με το σύμπαν.
  • Υποκειμενικά, όμως, ο κάθε άνθρωπος βιώνει τη ζωή του ως κάτι μοναδικό και αναντικατάστατο.
  • Άραγε η σημασία μας καθορίζεται από το σύμπαν ή από εμάς τους ίδιους;

2. Ο κοσμικός πεσιμισμός και η ασημαντότητα του ατόμου

Η ιδέα ότι η ανθρώπινη ύπαρξη είναι αμελητέα μπροστά στο σύμπαν έχει απασχολήσει φιλοσόφους όπως ο Σοπενχάουερ, ο Καμύ και ο Νίτσε.

• Ο Σοπενχάουερ και η απαισιοδοξία της ύπαρξης
  • Ο Σοπενχάουερ θεωρούσε ότι η ανθρώπινη ζωή είναι αποτέλεσμα μιας τυφλής, παράλογης δύναμης που ονόμαζε “Βούληση”.
  • Αν η ύπαρξή μας καθορίζεται από μια τυφλή δύναμη, τότε μήπως η ζωή δεν έχει κανένα βαθύτερο νόημα πέρα από την ικανοποίηση προσωρινών επιθυμιών;
  • Αν δεχτούμε αυτή την άποψη, τότε πώς μπορούμε να βρούμε γνήσια αξία στη ζωή μας;
• Ο Καμύ και ο “παράλογος άνθρωπος”
  • Ο Καμύ ανέπτυξε την ιδέα του παράλογου: η ανθρώπινη αναζήτηση για νόημα συγκρούεται με ένα σιωπηλό, αδιάφορο σύμπαν.
  • Αν το σύμπαν δεν παρέχει αντικειμενικό νόημα, τότε τι μας απομένει;
  • Ο Καμύ προτείνει ότι ο άνθρωπος πρέπει να αγκαλιάσει το παράλογο και να δημιουργήσει το δικό του νόημα, χωρίς να ψάχνει για ανώτερες, μεταφυσικές απαντήσεις.
• Ο Νίτσε και η υπέρβαση του μηδενισμού
  • Ο Νίτσε αντιμετώπισε το πρόβλημα της ανθρώπινης ασημαντότητας μέσω της έννοιας του Υπερανθρώπου.
  • Αν το σύμπαν δεν μας παρέχει νόημα, μήπως είναι στο χέρι μας να το δημιουργήσουμε μέσα από τη θέληση για δύναμη και εξέλιξη;
  • Αντί να βλέπουμε την απεραντοσύνη της γνώσης ως κάτι που μας συνθλίβει, μπορούμε να τη δούμε ως μια πρόκληση για διαρκή ανάπτυξη και δημιουργία.

3. Η ανθρώπινη γνώση ως μέρος μιας συλλογικής πορείας

Ένα ακόμα σημαντικό ερώτημα που εγείρει το απόφθεγμα είναι:

• Αν η ανθρώπινη ύπαρξη είναι μικρή, μήπως έχει αξία μέσα από τη συλλογική της συμβολή στη γνώση;
  • Η ιστορία της ανθρωπότητας δείχνει ότι, αν και η ζωή του κάθε ατόμου είναι πεπερασμένη, η συλλογική πρόοδος της γνώσης είναι διαρκής.
  • Η επιστήμη, η φιλοσοφία και οι τέχνες αποτελούν τρόπους με τους οποίους ο άνθρωπος επεκτείνει τη γνώση του κόσμου.
  • Ίσως, λοιπόν, η σημασία της ζωής να μην έγκειται σε ένα άτομο μεμονωμένα, αλλά στο αποτύπωμα που αφήνει στην εξέλιξη της γνώσης.

4. Είναι η γνώση ο απόλυτος σκοπός;

Το απόφθεγμα υπονοεί ότι η γνώση αποτελεί το μέτρο σύγκρισης της ανθρώπινης ύπαρξης. Ωστόσο, μπορούμε να θέσουμε το ερώτημα:

• Είναι η γνώση ο τελικός σκοπός της ζωής ή υπάρχει κάτι πέρα από αυτήν;
  • Αν η γνώση είναι άπειρη, μήπως η ανθρώπινη επιδίωξή της είναι καταδικασμένη να είναι ατελής και ημιτελής;
  • Ή μήπως η γνώση είναι απλά ένα εργαλείο για να κατανοήσουμε τη ζωή, αλλά όχι ο απόλυτος σκοπός της;
  • Αν η γνώση δεν οδηγεί σε ευτυχία ή προσωπική ολοκλήρωση, μήπως υπάρχουν άλλοι τρόποι να βρούμε νόημα, όπως η αγάπη, η δημιουργία, η εμπειρία;

Συμπέρασμα: Πώς μπορούμε να δώσουμε νόημα σε αυτή τη φαινομενική ασημαντότητα;

Αν δεχτούμε ότι η ανθρώπινη ύπαρξη είναι ασήμαντη μπροστά στο άπειρο της γνώσης, έχουμε τρεις πιθανές απαντήσεις:

1. Αποδοχή της ασημαντότητας (κοσμικός πεσιμισμός) → Η ζωή δεν έχει νόημα, άρα κάθε προσπάθεια είναι μάταιη.
2. Αντίσταση στο παράλογο (υπαρξισμός) → Η ζωή δεν έχει έμφυτο νόημα, αλλά μπορούμε να της δώσουμε εμείς νόημα.
3. Δημιουργία και συμμετοχή στη γνώση → Αν η γνώση είναι άπειρη, τότε ο σκοπός μας δεν είναι να την κατακτήσουμε πλήρως, αλλά να συμμετέχουμε στη διαδικασία της αναζήτησής της.

Ίσως, τελικά, η απάντηση να βρίσκεται όχι στο αν η ζωή μας έχει σημασία σε κοσμικό επίπεδο, αλλά στο πώς ζούμε, πώς σκεφτόμαστε, πώς μαθαίνουμε και πώς συνδεόμαστε με τον κόσμο γύρω μας.

Τι πιστεύεις; Η ασημαντότητα της ανθρώπινης ύπαρξης είναι κάτι που πρέπει να μας αποθαρρύνει ή κάτι που μας απελευθερώνει;

2. Το ερώτημα της αξίας της ζωής

1. Το πρόβλημα της αξίας της ζωής μπροστά στο άπειρο

Το απόφθεγμα υπονοεί ότι η ανθρώπινη ύπαρξη, όταν συγκρίνεται με το εύρος της γνώσης και της κοσμικής πραγματικότητας, μπορεί να φαίνεται ασήμαντη. Αυτό οδηγεί σε δύο θεμελιώδη ερωτήματα:

• Μπορεί η ανθρώπινη ζωή να έχει εγγενή (αντικειμενική) αξία ή η αξία της είναι πάντα σχετική και υποκειμενική;
• Αν η ζωή μας είναι μικρή και προσωρινή, μήπως η αναζήτηση νοήματος είναι απλώς μια ψευδαίσθηση που μας παρηγορεί;

Ας εξετάσουμε τις δύο βασικές προσεγγίσεις:

2. Αντικειμενική αξία της ζωής: Υπάρχει ή είναι ψευδαίσθηση;

Η αντικειμενική αξία της ζωής θα σήμαινε ότι η ύπαρξη του ανθρώπου έχει σημασία ανεξάρτητα από την ανθρώπινη αντίληψη. Όμως, υπάρχουν ισχυρά επιχειρήματα που αμφισβητούν αυτή την ιδέα:

• Η κοσμική αδιαφορία:
  • Το σύμπαν φαίνεται να λειτουργεί χωρίς σκοπό ή σχέδιο. Δεν υπάρχει καμία ένδειξη ότι η ανθρώπινη ύπαρξη έχει κάποιον αντικειμενικό ρόλο μέσα σε αυτό.
  • Ο φυσικός νόμος δεν ενδιαφέρεται για τον άνθρωπο – ένας γαλαξίας θα συνεχίσει να υπάρχει είτε υπάρχουν άνθρωποι είτε όχι.
• Η γνώση είναι άπειρη και απρόσιτη:
  • Ακόμα και αν η ανθρωπότητα κατακτήσει τεράστιες ποσότητες γνώσης, η ίδια η φύση της γνώσης φαίνεται να είναι ανεξάντλητη.
  • Αν δεν μπορούμε να κατακτήσουμε πλήρως τη γνώση, τότε η ανθρώπινη αναζήτησή της μήπως είναι καταδικασμένη να είναι ατελής;
• Ο Θάνατος ως Όριο:
  • Κάθε άνθρωπος πεθαίνει, και μαζί του χάνεται η ατομική του εμπειρία.
  • Αν η ζωή μας τελειώνει οριστικά, τότε η ατομική ύπαρξη έχει κάποιον αντικειμενικό σκοπό ή είναι απλώς μια παροδική στιγμή μέσα στο χάος του σύμπαντος;

Αν δεχτούμε ότι η ζωή δεν έχει αντικειμενικό νόημα, τότε οδηγούμαστε σε ένα κρίσιμο ερώτημα:

👉 Μπορούμε να ζήσουμε χωρίς αντικειμενικό νόημα ή πρέπει να κατασκευάσουμε το δικό μας υποκειμενικό νόημα;

3. Υποκειμενική αξία της ζωής: Η σημασία που εμείς της δίνουμε

Αν η ζωή δεν έχει αντικειμενικό νόημα, τότε απομένει να εξετάσουμε αν μπορεί να αποκτήσει νόημα μέσω της υποκειμενικής εμπειρίας. Εδώ μπαίνουν στο παιχνίδι οι υπαρξιστές φιλόσοφοι, όπως ο Σαρτρ και ο Καμύ, οι οποίοι υποστήριξαν ότι το νόημα δεν είναι κάτι που ανακαλύπτουμε, αλλά κάτι που δημιουργούμε.

• Ο Σαρτρ και η ελευθερία της ύπαρξης
  • Για τον Σαρτρ, ο άνθρωπος είναι ελεύθερος να καθορίσει τον εαυτό του.
  • Δεν υπάρχει προκαθορισμένο νόημα στη ζωή, αλλά είμαστε υπεύθυνοι για το νόημα που της δίνουμε.
  • Άραγε, αν η ζωή μας είναι ένα κενό καμβάς, πώς μπορούμε να τη “ζωγραφίσουμε” ώστε να έχει αξία;
• Ο Καμύ και ο “παράλογος άνθρωπος”
  • Ο Καμύ έθεσε το ερώτημα: “Αν το σύμπαν δεν έχει νόημα, πρέπει να παραιτηθούμε από τη ζωή;”
  • Η απάντησή του είναι όχι – αντί να παραιτηθούμε, πρέπει να αντισταθούμε στο παράλογο και να ζήσουμε έντονα, παρά την έλλειψη αντικειμενικού σκοπού.
  • Η εξέγερση αυτή δεν είναι μια μάταιη πράξη, αλλά μια μορφή αυτοπροσδιορισμού.

👉 Μήπως, λοιπόν, η ζωή αποκτά αξία όχι επειδή έχει κάποιον σκοπό εκτός από εμάς, αλλά επειδή μπορούμε να της δώσουμε εμείς σκοπό μέσα από τις εμπειρίες, τις σχέσεις και τις δημιουργίες μας;

4. Η αξία της ζωής μέσα από την εμπειρία και τη συμβολή

Ακόμα κι αν η ζωή δεν έχει κάποιον ανώτερο σκοπό, μπορούμε να την εκτιμήσουμε μέσω:

• Της εμπειρίας:
  • Οι στιγμές που ζούμε – είτε χαρά είτε λύπη – δίνουν στην ύπαρξή μας ένα ιδιαίτερο χρώμα.
  • Αντί να ανησυχούμε για το αν η ζωή έχει κοσμική αξία, μήπως αρκεί να ζήσουμε κάθε στιγμή με πλήρη συνείδηση;
• Των σχέσεων:
  • Οι σχέσεις με άλλους ανθρώπους προσφέρουν μια αίσθηση νοήματος.
  • Η αγάπη, η φιλία, η δημιουργία οικογένειας είναι τρόποι με τους οποίους μπορούμε να βρούμε αξία σε έναν κόσμο που δεν μας την προσφέρει από μόνος του.
• Της συμβολής στη συλλογική γνώση και πρόοδο:
  • Κάθε άνθρωπος μπορεί να αφήσει ένα αποτύπωμα στη γνώση, στις τέχνες, στην επιστήμη ή στην κοινωνία.
  • Ίσως το ατομικό νόημα να βρίσκεται όχι στην απόλυτη κατανόηση του κόσμου, αλλά στη συμμετοχή μας σε μια μεγαλύτερη πορεία εξέλιξης.

5. Συμπέρασμα: Υπάρχει αξία στη ζωή ή είναι μια ψευδαίσθηση;

Αν συγκρίνουμε την ανθρώπινη ύπαρξη με το απέραντο σύμπαν, φαίνεται να μην έχει αντικειμενική σημασία. Όμως, αν εστιάσουμε στην υποκειμενική εμπειρία, η ζωή μπορεί να αποκτήσει αξία μέσω της δράσης, των σχέσεων και της δημιουργίας.

Αυτό μας αφήνει με ένα τελευταίο ερώτημα:

👉 Είναι αρκετό για τον άνθρωπο να δημιουργεί το δικό του νόημα ή πάντα θα επιζητεί μια βαθύτερη, αντικειμενική αξία που ίσως δεν υπάρχει;

Η απάντηση σε αυτό το ερώτημα είναι διαφορετική για τον καθένα – και ίσως αυτή ακριβώς η προσωπική αναζήτηση να είναι το κλειδί της ανθρώπινης εμπειρίας.